Lâm Đồng vốn là cao nguyên Lâm Viên với khá nhiều người dân tộc K’Ho, Churu sinh sống. Với 16 huyện, 1 thị xã và một thành phố, đời sống của người dân chênh lệch khá rõ giữa các huyện, thị xã và thành phố. Có thể bắt gặp những hộ nông dân với số vốn hàng tỉ đồng với những đầu tư kinh tế tới hàng triệu đô la mỹ nhưng với khoản thu nhập chừng một hai trăm ngàn một năm đối với nhiều gia đình cũng không có gì là lạ. Vài năm trở lại đây, giao thông phát triển, nước sạch và lưới điện quốc gia đã phủ kín gần hết các xã nghèo đã làm thay đổi đáng kể bộ mặt của nông thôn nhưng còn đó, rất nhiều những khó khăn trong cuộc sống.

Họ đã sống như thế nào.

Trước hết họ đã sống bằng nghề gì, xin theo tôi rảo bước chân về huyện Đơn Dương, một huyện nằm phía nam Lâm Đồng. Huyện Đơn Dương có 9 xã, trong đó có 3 xã Ka Đơn, Próh, Tu-tra là 3 xã thuộc dạng khá nghèo của tỉnh. Năm 2000 thì lưới điện quốc gia đã được kéo về 3 xã này. Đường sá cũng được sửa sang làm cho việc lưu thông đem hàng hóa nông sản ra khỏi vùng sản xuất dễ dàng hơn. Nhưng vấn đề lạc hậu về kĩ thuật nông nghiệp khiến cho sản lượng không tăng được, lại thêm hạn hán, thiếu nước tưới càng khiến vấn đề nông nghiệp không phát triển được. Không có thế mạnh công nghiệp, không có bảo hộ nông nghiệp. Nói chung là không khá về kinh tế được.

Nói đến cuộc sống thường nhật, người ta hay nói đến “cơm, áo, gạo và tiền”. Trong đó cơm áo thì phải gọi là “giật gấu vá vai”. Sống bằng mảnh ruộng, mảnh vườn, không có sẵn tiền bạc, quanh năm họ sống bằng tiền, gạo, thực phẩm và cả thuốc men được tạm ứng bởi các đại lý bán tạp hóa và phân bón thuốc trừ sâu. Hàng tháng, hết gạo, họ ra lấy tạm bao gạo, lít nước nắm. Cuối mỗi vụ mùa, các đơn vị tư nhân chuyên cho tạm ứng này sẽ đến thu mua nông sản với giá thấp hơn thị trường và trừ vào khoản nợ trong năm. Có thể nói, không riêng gì Đơn Dương mà ngay các vùng nông thôn khác tình trạng này đang diễn ra hết sức sôi động, thiếu tình người và dẫn người ta vào vòng lẩn quẩn. Ví dụ: nhà bà Bút (xã Ka Đơn), trồng cà chua, tổng số tiền đầu tư cho toàn vụ là 20 triệu bao gồm tiền giống, tiền phân bón thuốc trừ sâu. Với nguồn lao động nhân công từ gia đình, sáng bán mặt cho đất, bán lưng cho trời, ăn cơm với rau và nước mắm, đến cuối vụ, cà chua rớt giá, thu hoạch xong, bán hết, được 20triệu và 200 ngàn đồng, sau 3 tháng. Cả nhà làm quần quật được 200 ngàn sau 3 tháng thì sao mà sống. Nhưng vẫn phải sống, phải mượn nợ và tiếp tục vòng quay này. Sau vài năm là ăn, diện tích của nhà bà Bút thu hẹp lại còn một nền nhà và vài trăm mét đất xung quanh, vì phần lớn diện tích đã bị cấn nợ.